Azərbaycan və Ermənistan arasında yekun sülh sazişinin imzalanması hazırda əsas müzakirə mövzusudur. Cənubi Qafqazın gündəm mövzusuna çevrilən bu məsələ ətrafında kifayət qədər mübahisə doğuran məqamlar da mövcuddur. Və bu baxımdan, iki önəmli ziddiyyətli məqam xüsusi olaraq, diqqəti çəkir.

Birinci önəmli məqam Cənubi Qafqazın sülh masasında yekun hüquqi sənədin nə vaxt imzalana biləcəyi ilə birbaşa bağlıdır. Rəsmi İrəvan hər imkanda yekun sülh sazişinin bu ilin sonuna qədər imzalanma ehtimalının yüksək olduğunu qabardır. Halbuki, rəsmi İrəvan analoji iddialarla ötən ilin sonlarında da çıxış edirdi. Və həmin iddialar hələ də reallaşmayıb.

Məsələ ondadır ki, rəsmi İrəvan bütün problemlərin həllini yalnız Ermənistana məqbul şərtlərə uyğun manipulyasiya etməyə cəhd göstərir. Ona görə də, sadəcə, üç prinsip üzrə anlaşmanın yekun sənəd üçün yetərli hesab edir. Çünki rəsmi İrəvan anlaşma tələb edən mövzuların sayının artırılmasından ciddi şəkildə qorxur. Və bunun Ermənistanın sülh masasında siyasi-diplomatik məğlubiyyətinin daha da dərinləşmə təhlükəsi olaraq, qəbul edir.

Ancaq rəsmi Bakının Paşinyan hakimiyyətinin can atdığı yarımçıq məzmun daşıyan və gələcək üçün yeni problemlər vəd edən qüsurlu sülh sənədinə imza atmağa həvəsli olacağı qətiyyən inandırıcı görünmür. Böyük ehtimalla rəsmi Bakı elə bir sülh sazişinə üstünlük verəcək ki, həmin sənəd keçmişdən gələcəyə hər hansı hüquqi problem buraxmasın və həm də bu səbəbdən yenilərini də yaratmasın. Bu baxımdan, Azərbaycan və Ermənistan arasında yekun sülh sazişinin imzalanması üçün rəsmi Bakının beş şərtinin mütləq razılaşdırılması lazım gələcək.

Göründüyü kimi, Paşinyan hakimiyyətinin israr etdiyi sülh sazişinin məzmunu indiki halda, qətiyyən tamamlanmış ola bilməz. Rəsmi İrəvan Azərbaycanın irəli sürdüyü beş baza prinsipini mütləq qəbul etməli olacaq. Əks halda, bu ilin sonuna yönəlik sülh sazişinin imzalanması ilə bağlı iddialar sadəcə, Paşinyan hakimiyyətinin ötən ilki analoji ehtimallarının sonrakı taleyini təkrarlaya bilər.

Təbii ki, bütün bunlar həm də Cənubi Qafqazda sülh prosesinin gələcək taleyinin Ermənistandan və onun beynəlxalq himayədarlarından asılı olmadığını birmənalı şəkildə təsdiqləyir. Yəni, bu məsələ ilk növbədə rəsmi Bakının verəcəyi yekun qərardan birbaşa asılıdır. Və rəsmi İrəvan bu reallığı Ermənistanın beynəlxalq himayədarlarının dəstəyi ilə dəyişə bilməz.

Hazırda yaranmış situasiyanı nəzərə aldıqda isə rəsmi Bakının beynəlxalq hüquq normalarına uyğun konkret hədəfləri mövcuddur. Azərbaycan tərəfi mütləq həmin hədəflərin reallaşmasında israrlı davranır. Yəni, Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh danışıqlarına hansı beynəlxalq vasitəçinin arbitrlik etməsi də rəsmi Bakı üçün prinsipial əhəmiyyət daşımır. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, imzalanacaq yekun sülh sazişinin məzmunu məhz Azərbaycanın beş baza prinsipini tamamilə ifadə etməlidir. Bu baxımdan, imzalanacaq yekun sənədin məzmunu rəsmi Bakı tərəfdən müəyyən ediləcək və Azərbaycanın maraqlarına uyğun olacaq.

Burada rəsmi Bakının əlini gücləndirən əsas məqam ondan ibarətdir ki, hazırda Azərbaycan üçün yekun sülh sənədi ilk prioritet sayılmır. Rəsmi Bakı onsuz da Azərbaycanın hədəflərini maksimum səviyyədə reallaşdırmağa nail olub. Zamanın uzanması isə Azərbaycana deyil, məhz Ermənistana yeni problemlər və əlavə təhlükə ehtimalı yaradır. Deməli, Paşinyan hakimiyyətinin tələsməsini vacib edən faktorlar mövcuddur və onlar durmadan artır. Və hətta yekun sülh sazişinin imzalanacağı yer belə, Ermənistan üçün ciddi problemə çevrilməyə başlayıb.

Məsələ ondadır ki, rəsmi Bakı son vaxtlar çevik siyasi-diplomatik manevrlər ilə Ermənistanın beynəlxalq himayədarlarını oyundan kənar vəziyyətə salmağı bacarıb. Belə ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Qranada görüşündə iştirak etməməklə, Fransanı Qafqaz masasından kənarlaşdırdı. İndi isə Brüssel görüşü baş tutmadı. Düzdür, bunu həm Qərb, həm də rəsmi Bakı vaxtın çatışmazlığı ilə izah etdilər. Ancaq buna baxmayaraq, daha ciddi səbəblərin ola biləcəyi də qətiyyən istisna deyil.

Məsələ ondadır ki, Qafqaz masasından qovulan Fransa Brüssel prosesinə də ciddi şəkildə müdaxilə etməyə başlamışdı. Rəsmi Bakı son vaxtlar Avropa Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin vasitəçilik missiyasından məmnun olmadığını gizlətmirdi. Və bu dəyişiklikdə Fransanın səhnəarxası məkrli oyunlarının təsiri olmamış deyildi. Eyni zamanda, Fransanın təsiri altında olan Avropa qurumlarının Azərbaycana qarşı qərəzli davranışları da rəsmi Bakını narazı salmış ola bilərdi.

Ona görə də, indiki situasiyada Cənubi Qafqazda sülh prosesinə neytral mövqedən yanaşmadığı şübhə doğurmayan Avropa qurumlarının vasitəçiliyi qətiyyən məqbul deyildi. Yəni Brüssel platforması artıq Fransanın təsir dairəsinə düşdüyündən Azərbaycan üçün alternativ variant daha sərfəli ola bilərdi. Və bu baxımdan, rəsmi Bakının Fransanı Qafqaz masasından tamamilə uzaqlaşdırmaq üçün Brüssel platformasına daha ehtiyatlı yanaşma ehtimalı da inandırıcı görünür.

Belə vəziyyətdə isə dərhal ön plana Rusiyanın vasitəçilik missiyası çıxmış olur. Hər halda, Azərbaycan və Ermənistan arasında bu proses məhz Kremlin arbitrliyi ilə başlamışdı. Ancaq sonradan Ermənistanın Rusiyanın vasitəçiliyindən uzaqlaşmaq cəhdləri ilə Kreml bu prosesdə təşəbbüsü Brüsselə uduzmuşdu. İndi isə Rusiya yenidən arbitr statusunu qaytara biləcəyinə ümid etməyə başlayıb. Çünki yekun sülh sazişinin imzalanmasına birbaşa vasitəçilik edən tərəf sonradan Cənubi Qafqazda müəyyən regional iştirak imkanları da qazanmış olacaq.

Ancaq müşahidələr onu göstərir ki, beynəlxalq mərkəzlər arasında balansın qorunmasına üstünlük verən rəsmi Bakı sülh prosesinin Cənubi Qafqazın daxilində yekunlaşdırılması mexanizmləri üzərində düşünməyə başlayıb. Bu, həm də yaxın gələcəkdə Cənubi Qafqaza yönəlik kənar müdaxilə "pəncərə"lərini qapatmaq imkanı da aça bilər. Və bu, Azərbaycanın regional siyasi iradəsini daha da möhkəmləndirilməsinə münbit şərait yarada biləcək məqamdır.

Təbii ki, bu halda, Gürcüstan Azərbaycan və Ermənistan arasında yekun sülh sazişinin imzalanması üçün ən uyğun məkan sayıla bilər. Yəni, sülh sazişinin məzmunu hər hansı kənar vasitəçi olmadan Azərbaycan və Ermənistan arasında birbaşa təmaslarla razılaşdırılmalıdır. Bu prosesin sonunda isə Azərbaycan və Ermənistan Gürcüstanın paytaxtı Tiflis şəhərində yekun sülh sazişini imzalaya bilər. Və nəticədə Cənubi Qafqaz bu regionda problem yaradan kənar güclərin kobud müdaxiləsinə qarşı müqavimət üçün immunitet qazanmış olar.